ارزیابی سرگیجه و تعادل
ارزیابی سرگیجه فرآیندی دقیق و طولانی است که طی آن بسته به نوع سرگیجه و علایم هر فرد، علل احتمالی سرگیجه یا عدم تعادل در وی تعیین شده و سپس آزمون های مناسب جهت تایید یا رد هریک از علل سرگیجه از طریق ارزیابی سرگیجه و طی فرآیندی دقیق، انجام میشود. برای ارزیابی سرگیجه های مرتبط با گوش در کلینیک های شنوایی و تعادل، بهتر است با روند این ارزیابی ها بیشتر آشنا شوید و آمادگی هایی که برای برخی از تست های ارزیابی سرگیجه و ارزیابی تعادل نیاز است را مدنظر داشته باشید.
تاریخچه گیری
در بدو ورود به کلینیک های ارزیابی تعادل و سرگیجه مجموعه ایرانیان، از شما سوال میشود که چه حسی را تجربه کرده اید؟ آیا واقعا احساس سرگیجه می‌کردید یعنی حس چرخش و دوران را داشته اید یا حس شما، متفاوت بود. مثلا احساس می‌کردید، چشمانتان سیاهی می‌رود، حس کردید زیر پایتان خالی شده، حس می‌کردید سرتان سبک یا سنگین شده است، حس می‌کردید به یک طرف یا به جلو یا عقب خم شده‌اید و …. طبق نکات ذکر شده از سوی دکتر فرزانه ضمیری، این مسئله بسیار مهم است. حس خود را دقیق شرح دهید. نوع حس شما به متخصص کمک می‌کند تا بیماری شما را تشخیص دهد. ۵۰ درصد موارد، علت گیجی در گوش داخلی است و اغلب حالت چرخشی دارد. تفاوت گیجی و سرگیجه اهمیت دارد و شما باید در توضیح احساس خود دقیق باشید زیرا زمانی که سرگیجه وجود دارد احتمال درگیری دستگاه دهلیزی گوش داخلی بالاتر است اما گیجی ممکن است علل غیرگوشی داشته باشد.
مدت زمان سرگیجه: نکته‌ی مهم دیگر مدت زمانی است که گیجی یا سرگیجه‌ی شما طول کشیده یا هر بار تکرار می شود: چند ثانیه، چند دقیقه، چند ساعت یا چند روز. مدت طول کشیدن علایم نیز به تشخیص علت بیماری کمک می‌کند. دکتر مهنا جوانبخت، متخصص شنوایی و تعادل در ادامه بیان کردند که توجه به مدت زمان دقیق سرگیجه های دورانی و عوامل برانگیزاننده یا تشدید کننده این علائم و سرگیجه ها، کمک شایانی در تعیین علل احتمالی سرگیجه و انتخاب راهکارهای درمانی یا توانبخشی سرگیجه دارد و مبتلایان باید گزارش دقیقی از این موارد را در اختیار پزشک، آزمونگر یا دیگر اعضای تیم ارزیابی و درمان سرگیجه، قرار دهد.
داروهای مصرف شده: داروهایی که مصرف می‌کنید بسیار مهم است. گاهی شروع مصرف داروی جدید، قطع دارو یا تغییر میزان مصرف آن باعث ایجاد علایم شده است. برخی داروها مانند جنتامایسین اگر زیاد مصرف شوند، اثر سمی روی گوش دارند که برای مطالعه این موارد می توانید در بخش مقالات سایت ایرانیان، مقاله اتوتوکسیسیتی که به بررسی داروهای مضر برای دستگاه شنوایی و دستگاه تعادل می پردازد را مطالعه فرمایید. پس داروهای خود را به دقت به متخصصتان اطلاع دهید.
سوابق بیماری: بیماری‌های همراه مانند بیماری قلبی عروقی، اشکال فشار خون، عفونت‌ها، اعصاب، اختلال روانی مانند افسردگی و ترس، عضلانی، کم شنوایی و وزوز، بینایی، دیابت، جراحی‌ها، گردن، میگرن، بیزاری از صدای متوسط و بلند اهمیت دارند. به گفته دکتر فرزانه ضمیری عبداللهی، متخصص شنوایی و تعادل، برخی انواع میگرن سردردی ایجاد نمی‌کنند اما سرگیجه ایجاد می‌کنند و مانند بیماری منییر به نظر می‌رسند. تشخیص این افراد دشوار است. این افراد با داروهای منییر، بهبودی نشان نمی‌دهند. اختلال گردنی و قلبی عروقی را پیش از آزمون‌های تعادلی اطلاع دهید زیرا برخی حرکات سر و بدن را نباید در این بیماران اجرا کرد.
پس از تاریخچه گیری و مصاحبه‌ی دقیق با بیمار، روز آزمون احتمالا علاوه بر دستگاه تعادلی، دستگاه شنوایی شما نیز آزموده میشود زیرا این دو دستگاه به یکدیگر ارتباط نزدیکی داشته و گاهی اختلال دهلیزی با کم شنوایی همراه است. گاهی کم شنوایی به مرور رخ داده است یا چندان شدید نیست و بیمار متوجه آن نیست. پس لازم است شنوایی نیز آزمایش شود. آزمایشات شنوایی شامل اتوسکوپی، تمپانومتری و ادیومتری است. بر حسب نتایج نهایی آزمایشات، ممکن است آزمون ABR (پاسخ های برانگیخته شنوایی ساقه مغز) و EcochG (الکتروکوککلئوگرافی) نیز اجرا شود که در کلینیک های شنوایی و تعادل ایرانیان با توجه به اظهارات کارشناس ارشد این مراکز، امیر احمدی، تمامی این بررسی ها با تجهیزات به روز برای مراجعان، انجام می گردد.
آزمون های ارزیابی سرگیجه و عدم تعادل
اتوسکوپی
با دستگاه اتوسکوپ که در شکل زیر دیده میشود، ابتدا مجرای گوش و پرده‌ی گوش بیمار ، معاینه میشود. در معاینات اتوسکوپی، که هم در بیماری های گوش و شنوایی و هم در موارد سرگیجه و اختلالات تعادلی انجام می گیرد، بیماری‌های مجرای گوش مانند عفونت، سفت شدن جرم گوش و انسداد مجرای گوش، پارگی پرده‌ی گوش و وجود عفونت یا مایع در گوش میانی را روشن می‌کند. گاهی عفونت ها بخصوص عفونت های طولانی گوش میانی باعث آسیب به گوش داخلی شده و علایم شنوایی و تعادلی ایجاد می کنند.
تمپانومتری
این آزمون توسط دستگاه‌های مشابه شکل زیر انجام می‌گیرد. هدف این آزمون، بررسی قدرت انتقال صوت از میان گوش میانی است. این آزمون به راحتی حتی کوچکترین پارگی پرده‌ی گوش، عفونت گوش میانی یا سفت شدن مفاصل زنجیره‌ی استخوانچه‌ای را تشخیص می‌دهد. بخشی از این آزمون تحت عنوان رفلکس آکوستیک، قوس عصبی مربوط به انقباض عضله‌ی گوش میانی را نیز می‌آزماید.
پروب دستگاه، درون گوش قرار می‌گیرد. برای آزمون رفلکس آکوستیک، همزمان یک هدفون نیز روی گوش مقابل شما قرار می‌گیرد. همانطور که دکتر ضمیری نیز بیان کرده اند، در این آزمون، لازم نیست که مراجع کاری انجام دهد، فقط کافی است که بی حرکت نشسته و تا آنجا که ممکن است کمتر آب دهان خود را ببلعد.
ادیومتری
در این آزمون که آن را به اصطلاح نوار گوش نیز می خوانند، مراجع در اتاقک کوچکی روی یک صندلی می‌نشیند و یک هدفون روی گوش شما قرار می‌گیرد. صداهای سوت مانند متفاوت، با شدت‌های مختلف به وی ارائه میشود. هدف این آزمون، پی بردن به کمترین شدتی است که شما می‌توانید بشنوید یعنی آستانه‌ی شنوایی. این آزمون مقدار کم شنوایی شما را روشن می‌کند. با این آزمون می توان مواردی را که درجاتی از اختلالات شنوایی نیز همراه با سرگیجه و اختلال تعادل است، مشخص کرد.
آزمون ECochG
الکترو کوکلئوگرافی روشی برای ثبت پاسخ های الکتریکی حلزون است که برای تائید پتانسیل های برانگیخته حلزون و ارزیابی عصب یا پتانسیل فعالیت مرکب عصب شنوایی بکار می رود. ECochG از دو پتانسیل حلزونی برانگیخته با صوت (میکروفونیک حلزونی یا CM و پتانسیل تجمعی یا SP) و پتانسیل عمل مرکب (CAP) عصب هشت مغزی تشکیل شده است.
این آزمون در مواردی مانند تقویت موج یک ABR در صورت وجود کم شنوایی یا شرایط نامناسب ثبت پاسخ، ارزیابی و پایش فعالیت حلزون و عصب شنوایی در جراحی هایی که شنوایی محیطی را تحت تاثیر قرار می دهد و تشخیص نوروپاتی شنوایی و تشخیص ارزیابی و پایش بیماری منییر و روند درمان آن کاربرد دارد. نسبت دامنه SP و AP ، معیاری برایتشخیص و پایش بیماری منییر/ هیدروپس اندولنف است که در ۵۵ تا ۶۵ درصد افراد افزایش می یابد.
آزمون VNG
این آزمون شامل سه زیر گروه اصلی است: آزمون های بررسی کننده سیستم اکلوموتور، شامل آزمون های Traking ، Sacade ، Gaze ، Optokinetc که توانایی چشم ها در دنبال کردن اهداف بینایی را بررسی کرده و اختلال در آن ها می تواند نشان دهنده مشکلات نورولوژیکی و یا اختلال در مسیر ارتباطی بین سیستم وستیبورلار تا مراکز عصبی آن در مغز است که در این آزمون حرکات غیر ارادی چشم ها (نیستاگموس ) بررسی می شود.
در بخش های دیگر آن، آزمون وضعیتی انجام می گردد که برای بررسی نیستاگموس های ناشی از حرکات سر و بدن طراحی شده است. مهمترین اختلالی که می توان با این آزمون ها بررسی کرد سرگیجه وضعیتی حمله ای خوش خیم است.
در انتها، آزمون کالریک است و اساس این آزمون انتقال هوای گرم یا سرد به گوش خارجی است که پاسخ را به دو شیوه ایجاد می کند. مکانیسم اول ایجاد تغییر در اندولنف است که توسط یک شیب دمایی ایجاد می شود و مکانیسم دوم انتقال مستقیم حرارت به آوران های عصب هشتم است. دراثر این انتقال دما نیستاگموس ایجاد می شود که در افراد سالم در هر گوش یکسان می باشد و اطلاعات مفیدی را در اختیار وستیبورلار یک طرفه یا دو طرفه می گذارد.
شنوایی شناسان به عنوان متخصصان حوزه اختلالات شنوایی و دهلیزی / وستیبولار (تعادلی)، بعد از تفسیر نتایج ازیابی های تعادلی و شناسایی عامل اختلال، ارجاعات لازم و اقدامات توانبخشی تعادلی متناسب با اختلال در هر فرد را برنامه ریزی و اجرا می کنند.
برخی آزمون های حرکات چشم مانند نگاه خیره به یک نقطه یا تعقیب نقطه در حال حرکت و شمارش نقاط عبوری از میدان دید و … نیز به جهت بررسی بخش های مرکزی دستگاه تعادلی، ارزیابی و از سوی متخصصین شنوایی و تعادل مورد ارزیابی و تفسیر قرار می گیرند. این آزمون ها که در ابتدای بحث نیز بدان ها اشاره شد، عموماً در ابتدای مجموعه ارزیابی های VNG اجرا می شوند.
آزمون‌های وضعیتی
در تمام این آزمون‌ها درپوش عینک VNG بسته است و چشم در تاریکی قرار دارد. ابتدا روی تخت نشسته و چشم خود را باز نگه دارید و به نقطه‌ی فرضی خط وسط نگاه کنید. سپس متخصص شما را به حالت طاق باز، طاق باز و سر به راست، طاق باز و سر به چپ می‌برد. بار دیگر متخصص شما را به حالت درازکش به پهلوی راست و پهلوی چپ می‌برد. در تمام این مراحل چشم خود را باز نگه داشته و اگر دچار سرگیجه شدید، به متخصص اطلاع دهید. در این آزمون های وضعیتی اثرات ضایعات گردنی و اختلالات گیرنده های تعادلی محیطی، بررسی می شوند.
آزمون هالپایک جهت بررسی سرگیجه های خوش خیم وضعیتی
این آزمون بیماری تحت عنوان سرگیجه‌ی وضعیتی خوش خیم یا BPPV را به خوبی شناسایی می‌کند. ابتدا روی تخت نشسته و متخصص سر شما را ۴۵ درجه به راست و بار دیگر به چپ می‌چرخاند. سپس شما را به حالت دراز کش می‌برد، طوری که سر شما کمی از تخت آویزان باشد. در تمام مراحل چشم خود را باز نگه داشته و اگر احساس سرگیجه کردید، اطلاع دهید.
چه نکاتی را باید قبل از ارزیابی های تعادلی و آزمون VNG رعایت کرد؟
ملاحظات پیش از آزمون VNG
- ۴۸ ساعت قبل از آزمون برخی داروها مانند مسکن‌ها، آرامبخش‌ها، داروهای ضد سرگیجه باید قطع شوند.
- داروهای فشار خون، قلبی عروقی، صرع را نباید قطع کرد.
- اگر سال هاست که داروهای ضد افسردگی مصرف می‌کنید، لازم نیست داروی ضد افسردگی خود را قطع کنید.
- شب قبل از آزمایش غذای سبکی مصرف کنید و روز آزمون صبحانه‌ی خود را حداقل ۲ ساعت قبل از شروع آزمایش مصرف کنید تا در طی آزمایش اگر دچار سرگیجه شدید، حالت تهوع و استفراغ پیدا نکنید. اگر از ۸ ساعت قبل از آزمون چیزی نخورده باشید، حس ضعف کرده و بیشتر حالت تهوع پیدا می‌کنید.
- اگر سال‌هاست که قهوه و سیگار مصرف می‌کنید، از روز قبل از آزمون، مصرف قهوه و سیگار را کاهش دهید اما قطع نکنید.
- شب قبل از آزمون، خوب استراحت کنید و خواب کافی داشته باشید.
- روز آزمون، آرایش پوست و چشم نداشته باشید. حتی به پوست خود کرم نزنید
آزمون VEMP
در این آزمون، تحریک صوتی شدید از طریق هدفون به گوش شما ارائه میشود و پاسخ دهلیزی گوش از روی عضله‌ی گردن ثبت میشود. پیش از آزمون، پوست گردن و پیشانی شما با پنبه و ماده‌ی زبر پاک شده و الکترود چسبانده میشود. روی تخت دراز می‌کشید و هر زمان متخصص به شما اعلام کرد باید سر خود را از روی تخت بلند کرده و به سمت راست یا چپ چرخانده و برای مدتی نگه دارید. طبق گفته متخصص شنوایی و تعادل، دکتر فرزانه ضمیری، این آزمون می تواند در تشخیص بیماری منییر، ضعف دستگاه دهلیزی و شکستگی مجرای نیم دایره فوقانی کمک کننده باشد .
آزمون پوسچروگرافی
این آزمون مراحل مختلفی دارد. باید روی دستگاه خاصی بایستید. پاهای شما باید روی صفحه‌ی دستگاه ثابت بماند و نباید پای خود را حرکت داده یا از روی سکو بلند کنید زیرا این حالت، افتادن شما تفسیر میشود. در طی آزمون، به آموزش‌های متخصص یا آزمونگرتان گوش دهید. گاهی لازم است، چشم خود را ببندید و گاهی لازم است به تصویر رو به روی خود نگاه کنید. گاهی صفحه‌ی زیر پای شما حرکت می‌کند و گاهی از سطح نرم زیر پای شما استفاده میشود. در تمام مدت آزمون، دستان خود را کنار بدن خود قرار دهید. نتایج این آزمون برای تعیین برنامه‌ی درمان توانبخشی بسیار اهمیت دارد.
انواعی از این دستگاه برای توانبخشی نیز استفاده میشود. این آزمون به خوبی اختلال یک طرفه و دو طرفه دستگاه دهلیزی، مخچه، حس عمقی و بینایی را مشخص می کند و بنا به اظهارات دکتر جوانبخت، میزان مشارکت هریک از دستگاه ها در تعادل فرد را به متخصصان امر نشان داده و آنها براساس این ارزیابی ها قادر به تهیه مناسب ترین برنامه توانبخشی سرگیجه و تعادل برای درمان یا توانبخشی سرگیجه و گیجی خواهند بود.